Trang Chính
CHẨN ĐOÁN VÀ XỬ TRÍ SỐT
I. ĐỊNH NGHĨA:
- Sốt là tình trạng thân nhiệt vượt quá giới hạn bình thường cho phép do biến đổi chức năng của trung tâm điều hòa thân nhiệt ở vùng dưới đồi thị của não gây nên. Khi xem xét các biến đổi thân nhiệt theo nhịp ngày đêm ở người, được coi là có tình trạng sốt khi thân nhiệt buổi sáng >37,2 độ C hay thân nhiệt buổi tối > 37,7ºC.
- Tăng thân nhiệt không hoàn toàn đồng nghĩa với tình trạng sốt và được định nghĩa như một gia tăng thân nhiệt vượt quá điểm thân nhiệt bình thường do trung tâm điều hòa thân nhiệt kiểm soát, do suy giảm khả năng toả nhiệt của cơ thể (như khi gắng sức quá mức, trong môi trường quá nóng).
II. MỨC ĐỘ KHẨN CẤP
Tình trạng sốt có thể đặt ra vấn đề cấp cứu khi thấy bệnh nhân có thân nhiệt quá cao (> 40,5 độ C) và/hoặc có kèm các dấu hiệu nặng như:
- Thần kinh: Hôn mê, co giật, hội chứng màng não
- Tim mạch: Trụy mạch, nhịp tim nhanh
- Hô hấp: Thở quá nhanh, khó thở
- Tình trạng mất nước nặng
- Xuất huyết da-niêm mạc hay các phủ tạng
- Xuất hiện các ban xuất huyết lan toả
Trường hợp có các dấu hiệu trên (riêng lẻ hay phối hợp với nhau) phải được nhập viện cấp cứu.
Cần nhập viện bệnh nhân sốt quá 10 ngày không có nguyên nhân rõ rệt.
III. PHÂN TÍCH CÁC ĐẶC ĐIỂM LÂM SÀNG
1. Hỏi bệnh tỉ mỉ, là điều cơ bản khi phân tích các đặc điểm lâm sàng của tình trạng sốt. Đặc biệt lưu ý:
- Trình tự theo thời gian của các triệu chứng và mối liên quan với việc dùng thuốc của bệnh nhân (thuốc theo đơn kê và thuốc tự bệnh nhân dùng) hay một can thiệp gần đây (nạo phá thai, nhổ răng, phẫu thuật).
- Khai thác tiền sử nghề nghiệp để tìm các chất độc BN có khả năng tiếp xúc, cũng như các nguồn lây nhiễm có thể gặp (tiếp xúc với BN bị bệnh truyền nhiễm, các động vật nuôi trong nhà), gần đây BN có đi đâu xa hay không.
- Đặc biệt lưu ý để khai thác và phát hiện xem bệnh nhân có phải là người có nguy cơ cao bị AIDS hay không (tiêm chích ma tuý).
- Chú ý tới tiền sử bệnh lí nội khoa (bệnh tự miễn), dị ứng.
2. Phân tích biểu đồ nhiệt độ (kiểu sốt).
+ Dùng quá phổ biến thuốc hạ sốt, corticoid và kháng sinh có thể làm biến đổi tính chất "điển hình" của đường biểu diễn nhiệt độ kinh điển được thấy trong một số bệnh lí (mạch nhiệt phân li trong sốt thương hàn, bệnh brucella).
+ Một số kiểu sốt điển hình được mô tả:
- Sốt kiểu cao nguyên (bệnh nhân có tăng thân nhiệt liên tục và hầu như không có biến đổi trong đường biểu diễn nhiệt độ trong cả ngày).
- Sốt dao động (khi có biến động lớn trong đường biểu diễn nhiệt độ trong ngày): Nhiễm khuẩn sâu hay nhiễm khuẩn hệ thống, ung thư và sốt do thuốc.
- Sốt thành cơn (khi nhiệt độ trong ngày có lúc giảm xuống song không tới mức bình thường): Sốt do virus, lao, trong nhiều tình trạng nhiễm khuẩn và không do nhiễm khuẩn.
- Sốt tái phát (bệnh nhân có các giai đoạn sốt xen với giai đoạn hoàn toàn không sốt): Sốt rét cơn, sốt cách nhật do P.vivax.
3. Khám thực thể
+ Đánh giá các dấu hiệu sinh tồn
+ Lấy thân nhiệt trung tâm (miệng hay hậu môn)
+ Khám toàn diện với lưu ý đặc biệt:
- Da: Phát hiện các tổn thương như ban, ban xuất huyết
- Hạch ngoại biên
- Các cơ quan nội tạng (Gan lách to, tim mạch, hệ thần kinh trung ương)
+Tìm ổ nhiễm khuẩn tiên phát (đường vào)
+ Chú ý một số cơ quan dễ bỏ sót: Thăm hậu môn và hệ thống sinh dục, răng miệng và tai mũi họng
IV. CHẨN ĐOÁN
* Chẩn đoán có thể dễ định hướng trên lâm sàng: Khi sốt kết hợp với một bệnh cảnh lâm sàng gợi ý:
+ Có các hội chứng gợi ý một tổn thương phủ tạng hay một cơ quan (tai mũi họng, bộ máy hô hấp, tiết niệu, thần kinh hay phụ khoa … )
+ Có tình trạng phát ban da
+ Có đường vào rõ rệt
+ Có tình trạng vàng da
*Chẩn đoán lâm sàng trong nhiều trường hợp rất khó như :
+ Bệnh nhân chỉ có tình trạng sốt đơn độc mà hoàn toàn không có bất kì một dấu hiệu chỉ điểm nào:
- Khai thác bệnh cần được tiến hành một cách nghiêm túc và có kế hoạch, chú ý tìm kiếm các dấu hiệu đi kèm như: Tình trạng rét run, vã mồ hôi, đau đầu, đau mỏi cơ, chán ăn, mệt mỏi và sút cân.
- Trên cơ sở các thông tin khai thác được, kết hợp các dấu hiệu và triệu chứng thu thập được giúp lựa chọn tiến hành các thăm dò cận lâm sàng tối thiểu cần thiết.
+ Sốt kéo dài không rõ căn nguyên: Khi bệnh nhân có thân nhiệt > 38 độ C kéo dài quá 2 tuần mà không xác định được nguyên nhân gây sốt. Một số căn nguyên của tình trạng sốt kéo dài này được thảo luận (Petersdorf và Beeson)
- Nhiễm khuẩn: 50%
- Ung thư: 20%
- Bệnh lí gây viêm: 15%
- Do thuốc: 5%
- Không tìm thấy căn nguyên: 5%
- Cần chú ý căn nguyên lao và ung thư
-Có thể nghĩ đến sốt do thuốc đặc biệt là do kháng sinh khi BN có các tổn thương da và thử cắt thuốc nghi vấn gây sốt trong vòng 48h sẽ làm hết tình trạng sốt.
V. NHỮNG XÉT NGHIỆM ĐẦU TIÊN CẦN LÀM
+ Công thức máu, tiểu cầu, hematocrit.
+ Công thức bạch cầu có thể cung cấp các thông tin định hướng chẩn đoán: Giảm bạch cầu trong một số trường hợp nhiễm virus, sốt do thuốc, bệnh tạo keo, thương hàn, brucella, hay trong một số bệnh gây xâm nhiễm tủy xương như bệnh u lympho không phải Hodgkin, lao và bệnh do histoplasma.Tăng bạch cầu đa nhân trung tính trong nhiễm khuẩn cấp do vi khuẩn. Tăng bạch cầu lympho có thể gặp trong thương hàn, bệnh do brucella, lao và sốt do virus. Tăng bạch cầu ái toan có thể gặp trong sốt do tăng quá mẫn với thuốc, bệnh Hodgkin, và nhiễm kí sinh trùng.
+ Thiếu máu: sốt rét
+ Phân lập vi khuẩn gây bệnh: Cấy máu, soi và cấy nước tiểu hay bệnh phẩm thu từ cơ quan nghi vấn bị tổn thương hay là nguồn gốc của ổ nhiễm khuẩn tiên phát (đờm, dịch não tuỷ và các dịch thanh mạc như màng bụng, màng tim, màng phổi ). Tìm kí sinh trùng sốt rét, tìm kí sinh trùng trong phân.
+ Làm các phản ứng huyết thanh chẩn đoán với mầm bệnh nghi vấn: Vi khuẩn (leptospira, rickettsia...) virus và nấm (aspergillus): tùy thuộc rất nhiều vào phương tiện, trình độ và khả năng của phòng xét nghiệm cận lâm sàng của từng cơ sở y tế.
+ Các thăm dò chuyên khoa khác: Được quyết định cụ thể theo định hướng lâm sàng để chẩn đoán nguyên nhân.
VI. THÁI ĐỘ XỬ TRÍ
1. Đối với tăng thân nhiệt (do suy giảm khả năng toả nhiệt của cơ thể khi có nguyên nhân gây tăng sản xuất nhiệt quá mức): ví dụ say nắng, say nóng, sau dùng một số thuốc (amphetamin, thuốc ức chế MAO, cocain ...), hội chứng ác tính ở người dùng thuốc vượng thần kinh, thái độ xử trí cấp cứu là:
+ Hạ nhiệt: Chủ yếu bằng phương pháp vật lí như cởi bỏ bớt quần áo hay chăn đắp, đắp lạnh, quạt mát. Khi các biện pháp hạ nhiệt bên ngoài không hiệu quả có thể làm lạnh bên trong cơ thể bằng cách rửa dạ dày hay lọc màng bụng bằng dung dịch nước muối sinh lí lạnh.
+ Bồi phụ lại tình trạng mất nước và điện giải do tăng mất qua đường thở, mồ hôi bằng oresol hay truyền tĩnh mạch dung dịch muối đẳng trương khi bệnh nhân có huyết áp tâm thu < 90 mmHg.
+ Hội chứng tăng thân nhiệt ác tính do dùng thuốc vượng thần kinh được điều trị bằng dantrolen tiêm tĩnh mạch với liều 1 -2,5 mg/kg x 6giờ/lần trong ít nhất 24-48 giờ, sau đó dùng dạng uống.
2. Đối với tình trạng sốt
+Không nên dùng kháng sinh khi chưa rõ nguyên nhân gây sốt
+ Điều trị hạ sốt có chỉ định cấp cứu khi thân nhiệt bệnh nhân > 41 độ C, nhất là khi các biện pháp hạ nhiệt vật lí không có kết quả.
+ Chỉ định dùng thuốc hạ sốt cấp cứu cho các bệnh nhân có tăng thân nhiệt ở mức độ vừa (39-41 độ C): Trẻ có tiền sử sốt cao co giật, phụ nữ có thai và bệnh nhân bị suy tim, suy hô hấp hay hôn mê.
+ Thuốc hạ sốt ưu tiên chọn dùng là nhóm hạ sốt chống viêm không phải steroid:
- Paracetamol: Người lớn dùng viên 0,5g 1-2 viên/lần, dừng lại nếu cần, song không quá 8 viên/ngày. Đối với trẻ nhỏ nên dùng loại nhũ dịch với liều lượng tuỳ thuộc vào tuổi và cân nặng của trẻ (không quá 12,5 mg/kg thể trọng ).
- Tránh dùng aspirin cho trẻ nhỏ hay người lớn nghi bị sốt xuất huyết và hội chứng Reye (thường xẩy ra khi bệnh nhân bị nhiễm virus cúm và thuỷ đậu).
- Có thể dùng ibuprofen để hạ sốt cho trẻ em một cách tương đối an toàn.
+ Dùng corticoid có thể làm thay đổi bệnh cảnh lâm sàng và làm nhiễm khuẩn lan rộng. Nói chung không có chỉ định dùng corticoid đối với sốt nghi do nhiễm khuẩn, trừ trường hợp viêm màng não mủ, viêm màng ngoài tim do lao, viêm mạch nhưng vẫn phải dùng kháng sinh đặc hiệu.
+ Điều trị đặc hiệu: Tuỳ nguyên nhân của sốt.
VII. NHỮNG KINH NGHIỆM CHẨN ĐOÁN VÀ XỬ TRÍ
- Ở bệnh nhân sốt kéo dài, nếu các kháng sinh (KS) đều không kết quả, cần chú ý tìm ổ nhiễm khuẩn.
- Nếu không tìm thấy ổ nhiễm khuẩn, nên cắt hết các KS vài ba ngày. Nếu nhiệt độ có xu hướng giảm, có thể là sốt do dùng KS.
Nếu đang dùng KS uống mà thấy tiêu chảy, cần thay KS ngay.
I. ĐỊNH NGHĨA:
- Sốt là tình trạng thân nhiệt vượt quá giới hạn bình thường cho phép do biến đổi chức năng của trung tâm điều hòa thân nhiệt ở vùng dưới đồi thị của não gây nên. Khi xem xét các biến đổi thân nhiệt theo nhịp ngày đêm ở người, được coi là có tình trạng sốt khi thân nhiệt buổi sáng >37,2 độ C hay thân nhiệt buổi tối > 37,7ºC.
- Tăng thân nhiệt không hoàn toàn đồng nghĩa với tình trạng sốt và được định nghĩa như một gia tăng thân nhiệt vượt quá điểm thân nhiệt bình thường do trung tâm điều hòa thân nhiệt kiểm soát, do suy giảm khả năng toả nhiệt của cơ thể (như khi gắng sức quá mức, trong môi trường quá nóng).
II. MỨC ĐỘ KHẨN CẤP
Tình trạng sốt có thể đặt ra vấn đề cấp cứu khi thấy bệnh nhân có thân nhiệt quá cao (> 40,5 độ C) và/hoặc có kèm các dấu hiệu nặng như:
- Thần kinh: Hôn mê, co giật, hội chứng màng não
- Tim mạch: Trụy mạch, nhịp tim nhanh
- Hô hấp: Thở quá nhanh, khó thở
- Tình trạng mất nước nặng
- Xuất huyết da-niêm mạc hay các phủ tạng
- Xuất hiện các ban xuất huyết lan toả
Trường hợp có các dấu hiệu trên (riêng lẻ hay phối hợp với nhau) phải được nhập viện cấp cứu.
Cần nhập viện bệnh nhân sốt quá 10 ngày không có nguyên nhân rõ rệt.
III. PHÂN TÍCH CÁC ĐẶC ĐIỂM LÂM SÀNG
1. Hỏi bệnh tỉ mỉ, là điều cơ bản khi phân tích các đặc điểm lâm sàng của tình trạng sốt. Đặc biệt lưu ý:
- Trình tự theo thời gian của các triệu chứng và mối liên quan với việc dùng thuốc của bệnh nhân (thuốc theo đơn kê và thuốc tự bệnh nhân dùng) hay một can thiệp gần đây (nạo phá thai, nhổ răng, phẫu thuật).
- Khai thác tiền sử nghề nghiệp để tìm các chất độc BN có khả năng tiếp xúc, cũng như các nguồn lây nhiễm có thể gặp (tiếp xúc với BN bị bệnh truyền nhiễm, các động vật nuôi trong nhà), gần đây BN có đi đâu xa hay không.
- Đặc biệt lưu ý để khai thác và phát hiện xem bệnh nhân có phải là người có nguy cơ cao bị AIDS hay không (tiêm chích ma tuý).
- Chú ý tới tiền sử bệnh lí nội khoa (bệnh tự miễn), dị ứng.
2. Phân tích biểu đồ nhiệt độ (kiểu sốt).
+ Dùng quá phổ biến thuốc hạ sốt, corticoid và kháng sinh có thể làm biến đổi tính chất "điển hình" của đường biểu diễn nhiệt độ kinh điển được thấy trong một số bệnh lí (mạch nhiệt phân li trong sốt thương hàn, bệnh brucella).
+ Một số kiểu sốt điển hình được mô tả:
- Sốt kiểu cao nguyên (bệnh nhân có tăng thân nhiệt liên tục và hầu như không có biến đổi trong đường biểu diễn nhiệt độ trong cả ngày).
- Sốt dao động (khi có biến động lớn trong đường biểu diễn nhiệt độ trong ngày): Nhiễm khuẩn sâu hay nhiễm khuẩn hệ thống, ung thư và sốt do thuốc.
- Sốt thành cơn (khi nhiệt độ trong ngày có lúc giảm xuống song không tới mức bình thường): Sốt do virus, lao, trong nhiều tình trạng nhiễm khuẩn và không do nhiễm khuẩn.
- Sốt tái phát (bệnh nhân có các giai đoạn sốt xen với giai đoạn hoàn toàn không sốt): Sốt rét cơn, sốt cách nhật do P.vivax.
3. Khám thực thể
+ Đánh giá các dấu hiệu sinh tồn
+ Lấy thân nhiệt trung tâm (miệng hay hậu môn)
+ Khám toàn diện với lưu ý đặc biệt:
- Da: Phát hiện các tổn thương như ban, ban xuất huyết
- Hạch ngoại biên
- Các cơ quan nội tạng (Gan lách to, tim mạch, hệ thần kinh trung ương)
+Tìm ổ nhiễm khuẩn tiên phát (đường vào)
+ Chú ý một số cơ quan dễ bỏ sót: Thăm hậu môn và hệ thống sinh dục, răng miệng và tai mũi họng
IV. CHẨN ĐOÁN
* Chẩn đoán có thể dễ định hướng trên lâm sàng: Khi sốt kết hợp với một bệnh cảnh lâm sàng gợi ý:
+ Có các hội chứng gợi ý một tổn thương phủ tạng hay một cơ quan (tai mũi họng, bộ máy hô hấp, tiết niệu, thần kinh hay phụ khoa … )
+ Có tình trạng phát ban da
+ Có đường vào rõ rệt
+ Có tình trạng vàng da
*Chẩn đoán lâm sàng trong nhiều trường hợp rất khó như :
+ Bệnh nhân chỉ có tình trạng sốt đơn độc mà hoàn toàn không có bất kì một dấu hiệu chỉ điểm nào:
- Khai thác bệnh cần được tiến hành một cách nghiêm túc và có kế hoạch, chú ý tìm kiếm các dấu hiệu đi kèm như: Tình trạng rét run, vã mồ hôi, đau đầu, đau mỏi cơ, chán ăn, mệt mỏi và sút cân.
- Trên cơ sở các thông tin khai thác được, kết hợp các dấu hiệu và triệu chứng thu thập được giúp lựa chọn tiến hành các thăm dò cận lâm sàng tối thiểu cần thiết.
+ Sốt kéo dài không rõ căn nguyên: Khi bệnh nhân có thân nhiệt > 38 độ C kéo dài quá 2 tuần mà không xác định được nguyên nhân gây sốt. Một số căn nguyên của tình trạng sốt kéo dài này được thảo luận (Petersdorf và Beeson)
- Nhiễm khuẩn: 50%
- Ung thư: 20%
- Bệnh lí gây viêm: 15%
- Do thuốc: 5%
- Không tìm thấy căn nguyên: 5%
- Cần chú ý căn nguyên lao và ung thư
-Có thể nghĩ đến sốt do thuốc đặc biệt là do kháng sinh khi BN có các tổn thương da và thử cắt thuốc nghi vấn gây sốt trong vòng 48h sẽ làm hết tình trạng sốt.
V. NHỮNG XÉT NGHIỆM ĐẦU TIÊN CẦN LÀM
+ Công thức máu, tiểu cầu, hematocrit.
+ Công thức bạch cầu có thể cung cấp các thông tin định hướng chẩn đoán: Giảm bạch cầu trong một số trường hợp nhiễm virus, sốt do thuốc, bệnh tạo keo, thương hàn, brucella, hay trong một số bệnh gây xâm nhiễm tủy xương như bệnh u lympho không phải Hodgkin, lao và bệnh do histoplasma.Tăng bạch cầu đa nhân trung tính trong nhiễm khuẩn cấp do vi khuẩn. Tăng bạch cầu lympho có thể gặp trong thương hàn, bệnh do brucella, lao và sốt do virus. Tăng bạch cầu ái toan có thể gặp trong sốt do tăng quá mẫn với thuốc, bệnh Hodgkin, và nhiễm kí sinh trùng.
+ Thiếu máu: sốt rét
+ Phân lập vi khuẩn gây bệnh: Cấy máu, soi và cấy nước tiểu hay bệnh phẩm thu từ cơ quan nghi vấn bị tổn thương hay là nguồn gốc của ổ nhiễm khuẩn tiên phát (đờm, dịch não tuỷ và các dịch thanh mạc như màng bụng, màng tim, màng phổi ). Tìm kí sinh trùng sốt rét, tìm kí sinh trùng trong phân.
+ Làm các phản ứng huyết thanh chẩn đoán với mầm bệnh nghi vấn: Vi khuẩn (leptospira, rickettsia...) virus và nấm (aspergillus): tùy thuộc rất nhiều vào phương tiện, trình độ và khả năng của phòng xét nghiệm cận lâm sàng của từng cơ sở y tế.
+ Các thăm dò chuyên khoa khác: Được quyết định cụ thể theo định hướng lâm sàng để chẩn đoán nguyên nhân.
VI. THÁI ĐỘ XỬ TRÍ
1. Đối với tăng thân nhiệt (do suy giảm khả năng toả nhiệt của cơ thể khi có nguyên nhân gây tăng sản xuất nhiệt quá mức): ví dụ say nắng, say nóng, sau dùng một số thuốc (amphetamin, thuốc ức chế MAO, cocain ...), hội chứng ác tính ở người dùng thuốc vượng thần kinh, thái độ xử trí cấp cứu là:
+ Hạ nhiệt: Chủ yếu bằng phương pháp vật lí như cởi bỏ bớt quần áo hay chăn đắp, đắp lạnh, quạt mát. Khi các biện pháp hạ nhiệt bên ngoài không hiệu quả có thể làm lạnh bên trong cơ thể bằng cách rửa dạ dày hay lọc màng bụng bằng dung dịch nước muối sinh lí lạnh.
+ Bồi phụ lại tình trạng mất nước và điện giải do tăng mất qua đường thở, mồ hôi bằng oresol hay truyền tĩnh mạch dung dịch muối đẳng trương khi bệnh nhân có huyết áp tâm thu < 90 mmHg.
+ Hội chứng tăng thân nhiệt ác tính do dùng thuốc vượng thần kinh được điều trị bằng dantrolen tiêm tĩnh mạch với liều 1 -2,5 mg/kg x 6giờ/lần trong ít nhất 24-48 giờ, sau đó dùng dạng uống.
2. Đối với tình trạng sốt
+Không nên dùng kháng sinh khi chưa rõ nguyên nhân gây sốt
+ Điều trị hạ sốt có chỉ định cấp cứu khi thân nhiệt bệnh nhân > 41 độ C, nhất là khi các biện pháp hạ nhiệt vật lí không có kết quả.
+ Chỉ định dùng thuốc hạ sốt cấp cứu cho các bệnh nhân có tăng thân nhiệt ở mức độ vừa (39-41 độ C): Trẻ có tiền sử sốt cao co giật, phụ nữ có thai và bệnh nhân bị suy tim, suy hô hấp hay hôn mê.
+ Thuốc hạ sốt ưu tiên chọn dùng là nhóm hạ sốt chống viêm không phải steroid:
- Paracetamol: Người lớn dùng viên 0,5g 1-2 viên/lần, dừng lại nếu cần, song không quá 8 viên/ngày. Đối với trẻ nhỏ nên dùng loại nhũ dịch với liều lượng tuỳ thuộc vào tuổi và cân nặng của trẻ (không quá 12,5 mg/kg thể trọng ).
- Tránh dùng aspirin cho trẻ nhỏ hay người lớn nghi bị sốt xuất huyết và hội chứng Reye (thường xẩy ra khi bệnh nhân bị nhiễm virus cúm và thuỷ đậu).
- Có thể dùng ibuprofen để hạ sốt cho trẻ em một cách tương đối an toàn.
+ Dùng corticoid có thể làm thay đổi bệnh cảnh lâm sàng và làm nhiễm khuẩn lan rộng. Nói chung không có chỉ định dùng corticoid đối với sốt nghi do nhiễm khuẩn, trừ trường hợp viêm màng não mủ, viêm màng ngoài tim do lao, viêm mạch nhưng vẫn phải dùng kháng sinh đặc hiệu.
+ Điều trị đặc hiệu: Tuỳ nguyên nhân của sốt.
VII. NHỮNG KINH NGHIỆM CHẨN ĐOÁN VÀ XỬ TRÍ
- Ở bệnh nhân sốt kéo dài, nếu các kháng sinh (KS) đều không kết quả, cần chú ý tìm ổ nhiễm khuẩn.
- Nếu không tìm thấy ổ nhiễm khuẩn, nên cắt hết các KS vài ba ngày. Nếu nhiệt độ có xu hướng giảm, có thể là sốt do dùng KS.
Nếu đang dùng KS uống mà thấy tiêu chảy, cần thay KS ngay.